Ο τόπος ή η αναζήτηση της σιωπής

''Οι τόποι μας δεν έχουν πια το δαιμόνιο τους, δεν ξέρουν πια τι πράγμα θέλουν να είναι".
Louis Kahn

"Από την πόλη ως τόπο κατασκευασμένο και ορισμένο, περάσαμε στην πόλη ως συνθήκη που ορίζεται από τις πληροφορίες και τις εξυπηρετήσεις. Με άλλα λόγια ανταλλάσσουμε την ιδέα του αστικού τόπου με εκείνη του αστικού αποτελέσματος. Το να βλέπουμε την πόλη όχι πια ως τόπο αλλά ως αποτέλεσμα αντιστοιχεί σε μια τεχνοκρατική οπτική".
Lucius Burckhardt, Vittorio Gregotti, Pierluigi Nicolin

''Ο ανθρωπογενής τρόπος των πραγμάτων, το ορθωμένο από τον homo faber ανθρώπινο τέχνημα, γίνεται μια διαμονή για τους θνητούς ανθρώπους, της οποίας η σταθερότητα θα αντισταθεί στην πάντα μεταβαλλόμενη κίνηση της ζωής και των δράσεων τους και θα επιβιώσει, μόνο κατά το μέτρο που υπερβαίνει είτε τον καθαρό φονξιοναλισμό των πραγμάτων που παράγονται από την κατανάλωση, είτε την καθαρή χρησιμότητα των πραγμάτων που παράγονται για χρήση".
Hannah Ahrendt

''H απώλεια του τόπου έχει καταστροφικές συνέπειες για τους ανθρώπους και την κοινωνία: συνέπειες που αρχίζουμε ήδη να παρατηρούμε (...).
1/4λες οι ανθρώπινες δράσεις οφείλουν αναγκαστικά να βρίσκουν τον κατάλληλο τόπο στον οποίο θα συμβούν. Ο τόπος επομένως αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των δράσεων κι από την άλλη πλευρά δεν μπορούμε να νοηθούμε τον άνθρωπο χωρίς αναφορά στους τόπους".
Christian Norberg – Schulz

Τα σύντομα αυτά παραθέματα δείχνουν σαφώς ότι στο επίπεδο της αρχιτεκτονικής κριτικής η απώλεια του τόπου στις κατασκευές της κατοικίας του σύγχρονου ανθρώπου έχει πλέον συνειδητοποιηθεί. Τ ο ιδιωτικό και το μη μόνιμο, όπως λέει η Ahrendt, έχει αποκτήσει την υπεροχή έναντι του δημόσιου και του μόνιμου. Ο homo faber σήμερα έχει παραμεριστεί προς όφελος του homo laborans. Στο εσωτερικό μιας τέτοιας κατάστασης, όπου οι τεχνικές και κοινωνικές κατακτήσεις μοιάζουν σε πλήρη εξέλιξη, συμβαίνει κάτι το ανεπανόρθωτο.

Οι λεγόμενες δημοκρατικές κατακτήσεις προάγονται δαπάναις της κουλτούρας: ο άνθρωπος είναι αλλοτριωμένος, κινείται σε πλήρη αβεβαιότητα, έχει χάσει κάθε σημείο αναφοράς και οι τόποι έχουν χάσει τις θεμελιακές συνδηλώσεις τους, τον προσανατολισμό και την ταυτότητα. Καταφεύγουμε στις ιδεολογίες που υπόσχονται τον παράδεισο, αλλά που κινδυνεύουν να φέρουν την κόλαση πάνω στη γη.

Είναι μέσα σε αυτό το πλαίσιο που ο άνθρωπος κατασκευαστής, ο αποκλεισμένος, βρίσκεται να εργάζεται.
Ήρθε ένας πελάτης, φυσικά ιδιώτης. Θέλει ένα σπίτι, ένα σπίτι λειτουργικό. Μια διαμονή, σκέφτομαι εγώ. Είναι πρόσφατα που απέκτησε ένα μικρό κομμάτι γης στο λόφο, πάνω από την πόλη: εμβαδό 40Οτ.μ., με μια κλίση 100%. Ένα μικρό ρυάκι ανοίγει με δυσκολία το πέρασμά του μέσα από το ακαλλιέργητο λιβάδι. Δύο δρόμοι, ένας προς τα πάνω κι ένας χαμηλά σημαδεύουν τα όριά του. Ολόγυρα, σκορπισμένες πάνω στο λόφο, κατοικίες διακοπών για τουρίστες, φυσικά διόροφες (έτσι το προβλέπει το ρυθμιστικό σχέδιο, με τους συντελεστές κάλυψης και εκμετάλλευσης). Ο λόφος, γεωγραφικά χαρακτηρισμένος από μια διαδοχή ράχεων και μικρών ρεματιών όπου τρέχουν τα ρυάκια, έχει γίνει αγνώριστος. Ορισμένα από τα ρυάκια έχουν μετατραπεί σε υπόγεια κανάλια, τοίχοι αντιστήριξης κάθε είδους, διάστασης και κατεύθυνσης διαμορφώνουν οριζόντια τμήματα εδάφους όπου έχουν τοποθετηθεί σπίτια και πισίνες. Συνολικά, ένα οπτικό χάος, ένας πάταγος από γλώσσες.

Μου είναι δύσκολο να ξεκινήσω τη δουλειά, θα επιθυμούσα πολύ να αρνηθώ, αλλά ωστόσο... Αρχίζω να νιώθω το γουργουρητό του μικρού ρυακιού ανάμεσα στα χόρτα και τις τσουκνίδες, αρχίζω να παρατηρώ την πορεία του οικοπέδου που σχηματίζει την άκρη μιας από τις τόσες ρε ματιές αυτού του λόφου. Υπάρχουν ακόμα μερικά δέντρα, μια γέρικη συκιά, μια αγριοκερασιά, τρεις ροβίνιες και σκορπισμένα εδώ και εκεί ανάλογα με τη φύση του εδάφους πολλών λογιών θάμνοι και αγριολούλουδα. Μεσοϋψίς, ένα ελαφρό πλάτωμα μου θυμίζει την εργασία του χωρικού που αναζητεί ένα πέρασμα στην απότομη κατηφοριά του βουνού. Λίγο λίγο, κάθε στοιχείο που συγκροτεί αυτό το μικρό υπόλοιπο γης μου γίνεται οικείο... Τώρα έχω όρεξη να δουλέψω. Εδώ θα χτίσω την καινούρια διαμονή, η φύση με βοηθάει
Λίγο λίγο όλα αποτυπώνονται: το έδαφος με ισοϋψείς καμπύλες κάθε 20εκ., ώστε να μπορεί να διαβαστεί με ακρίβεια η μορφή και η δομή του, και τα δέντρα με τον τύπο τους και τη θέση τους. Ο μηχανικός με βοηθάει: από τα δέντρα, τους θάμνους και τον σχηματισμό του χαμηλώματος, χωρίς να δοκιμάσει κάποια τομή, διαβάζει τη δομή των γεωλογικών στρωμάτων: εδώ ο βράχος, εκεί το προσχωσιγενές έδαφος, πιο πάνω μια πηγή. Έτσι το σχέδιο έχει ξεκινήσει. Χρειάζεται τώρα κατά τη διαδρομή του σχεδιασμού να μπορέσω να αναδείξω τις γεωγραφικές και κοσμικές αξίες του και να τις καταστήσω σημαίνουσες. Χρειάζεται να ξαναδώσω νόημα στο ρυάκι, στο νερό ως στοιχείο πρωταρχικό για την επιβίωση του ανθρώπου, χρειάζεται να υπογραμμίσω τη μορφή του εδάφους και να την καταστήσω ευανάγνωστη και εύχρηστη για τον άνθρωπο που θα κατοικήσει, χρειάζεται να συσχετίσω αρμονικά τους διάφορους τόπους του σπιτιού με το τοπίο, χρειάζεται να βρω τη βέλτιστη σχέση με το φως, με τον ήλιο, χρειάζεται να εντάξω πάνω σε αυτό το κεκλιμένο επίπεδο οριζόντια επίπεδα για τις ανθρώπινες ανάγκες. Ο τύπος που επέλεξα είναι ένα σπίτι τριόροφο, όπως το παλαιό χωριάτικο σπίτι (ο ένας όροφος είναι προορισμένος για κρύπτη ώστε να ικανοποιηθεί ο αρχιτέκτων που δεν επιτρέπει να χρησιμοποιηθούν παρά μόνο δύο για κατοίκηση!). Η οικοδομή είναι. ορθογωνική και επιμήκης, εξαιρετικά περιορισμένη.

Τοποθετημένη κατά μήκος της ρεματιάς, θέλει να υπογραμμίσει την παρουσία της στη γύρω περιοχή.
Ιδιαίτερη προσοχή αφιερώνω στη διαδρομή, η οποία, αρθρωμένη σε διάφορες στιγμές, επιτρέπει στον κάτοικο να κατακτήσει βαθμιαία τον τόπο και να καρπωθεί όλες τις ιδιαιτερότητές του. Σε καμιά τριανταριά μέτρα από το σπίτι μια πορτοσιά σημαδεύει την είσοδο: παίρνουμε ένα μονοπάτι που παρακολουθεί γραμμικά μια ισοϋψή καμπύλη και που επιτρέπει μια πρώτη επαφή με το γύρω τοπίο. Συναντάμε ένα γεφυράκι που περνώντας πάνω από το ρυάκι, το αναδεικνύει. Εδώ φτάνουμε στο σπίτι μπαίνουμε. Μια στενή σκάλα με ένα σκέλος, στο μισοσκόταδο, ακολουθεί τον καμπύλο τοίχο που αναπαράγει την πορεία της καμπύλης του λόφου και που μας οδηγεί στη στάθμη του καθημερινού. Ένα μεγάλο υαλοστάσιο ανοιχτό προς το νότο μας αφήνει να δούμε ανάμεσα στα δέντρα του πρώτου επιπέδου την έκταση της λίμνης παρακάτω. Από εδώ διακρίνεται σε μια νέα κατεύθυνση ένα πλάτωμα που έχει δημιουργηθεί πάνω στην παλαιά χάραξη του αγροτικού μονοπατιού. Από το καθημερινό δεν μπορούμε να διαβλέψουμε το τέρμα του, αλλά η καμπύλη του λόφου που οδηγεί τη διαδρομή μας καλεί να βγούμε. Σε αντίθεση με αυτήν, που επαναλαμβάνεται προς τα πάνω από ένα καμπύλο τοίχο αντιστήριξης - το οργανικό στοιχείο - χάραξα έναν τοίχο αντιστήριξης προς τα κάτω, ευθύγραμμο - το ορθολογικό στοιχείο. Η αντίθεση τούτη επιτρέπει την ανάδειξη της μορφής του λόφου τόσο στο οριζόντιο επίπεδο της πορείας όσο και στη μετωπική άποψη. Ο ευθύγραμμος τοίχος αντιστήριξης καθιστά τώρα ολοφάνερη την κυκλική μορφή του λόφου που ξεπροβάλλει από πάνω του. Το πλάτωμα καταλήγει σε ένα μικρό ξέφωτο καλυμμένο με πέργκολα. Αυτό βρίσκεται ακριβώς στο σημείο όπου το χαμήλωμα της μικρής χαράδρας ανοίγεται προς το μεγάλο λιμναίο τοπίο. Και δεν είναι τυχαίο που ακριβώς από αυτό το τερματικό σημείο της όλης διαδρομής ανακαλύπτουμε ως δια μαγείας ολόκληρη την κάτω περιοχή, τη λίμνη και τα βουνά, την πόλη και τα περίχωρά της. Από αυτό το σημείο ανακαλύπτουμε ξανά την πορτοσιά της εισόδου που ανακαλεί στη μνήμη τη διαδρομή που διανύσαμε. Στην πλευρά της πέργκολας η γέρικη συκιά προσφέρει τη σκιά της, η αγριοκερασιά από την άλλη μεριά προς τα πάνω ελέγχει τον πίσω χώρο, πιο μπροστά πάνω από το σπίτι οι τρεις ροβίνιες. Ας ξαναμπούμε στο σπίτι: τα ποικιλοτρόπως αρθρωμένα παράθυρα πλαισιώνουν τα διάφορα τοπία και τα συσχετίζουν με τους εσωτερικούς χώρους. Ένα ευρύ διόροφο υαλοστάσιο εξασφαλίζει τη σχέση του καθημερινού και των δωματίων με τη λίμνη, ένα επίμηκες παράθυρο πλαισιώνει την κορυφογραμμή του βουνού, ένα άλλο, στην απέναντι πλευρά, το λιβάδι με την ισχυρή κλίση. σε μικρή απόσταση από το τζάμι, μπροστά στα μάτια μας μεγαλώνουν ως δια μαγείας, σαν σε ζωντανό πίνακα, το χορτάρι και τα λουλούδια. Ένα δεύτερο σκέλος σκάλας οδηγεί στον ανώτερο όροφο, όπου βρίσκονται τα δύο υπνοδωμάτια. Μέσω μιας κατάλληλης άρθρωσης του χώρου, αυτά επικοινωνούν με τον αποκάτω όροφο.

Φύση και σπίτι έχουν γίνει ένα. Η αρχιτεκτονική έχει εξυψώσει τον μεγάλο πλούτο του φτωχού αυτού κομματιού γης. Αυτό τώρα έχει μεταμορφωθεί σε έναν τόπο γεμάτο νοήματα, όπου ο άνθρωπος προσανατολίζεται και βρίσκει την ταυτότητά του. Μέσα στη φασαρία της σημερινής πόλης, φασαρία θορύβων και μορφών, ανακαλύπτεται εδώ ξανά η μαγική αίσθηση της σιωπής: ένας τόπος, μια διαμονή.

Luigi Snozzi