Alberto Sartoris Αναδρομή στην πρωτοποριακή Ελλάδα

Μιλώντας για την αυθεντική ελληνική αρχιτεκτονική, την αρχαία και τη σύγχρονη, αναγνωρίζουμε τη μεγαλύτερη πράξη δημιουργίας στην πιο υψηλή της έκφραση.
Μιλώντας για το δημιουργικό της έργο καταγράφουμε το λαμπρό μάθημα που έδωσε η Ελλάδα σε ολόκληρο τον κόσμο.
Μιλώντας για το πνεύμα της ανακαλύπτουμε την πρωτοπορία που δε γερνά, την πρωτοπορία που δεν έχει ηλικία.
Μιλώντας για την ελληνική ατμόσφαιρα βιώνουμε έναν κόσμο φωτός και χρωμάτων και ταυτόχρονα, αναζητούμε τις αιτίες ενός τέτοιου μεγαλείου δίνοντας έμφαση στις πιο λαμπρές στιγμές του.

Είναι βέβαια δύσκολο να περιγράψουμε με λίγα λόγια όλο αυτόν τον πλούτο. Μπορούμε, ωστόσο, να τον συνοψίσουμε εκφράζοντας την ιδέα της συναρπαστική ς και σπάνιας αυτής πορείας, που σκιαγραφεί την Ελλάδα.

Για να ξαναβρεί την πρωτοποριακή της αποστολή, την πρωταρχική πηγή της και την πραγματική της μοίρα δε δίστασε να προσπεράσει με αποφασιστικότητα τις μεταμορφώσεις του κατακόρυφου γοτθικού ύφους, της ρυθμολογικής λαμπρότητας της Αναγέννησης και της μαγευτική ς προκλητικότητας του μπαρόκ.

Μετά από την επιβλητική παρένθεση του Βυζαντίου, συναντήθηκε με τη νεοκλασική παιδεία και αργότερα συμμετείχε στην ιστορία του ορθολογισμού. Ας προσθέσουμε πως η τουρκική τέχνη δεν φαίνεται να έχει αφήσει πολύ βαθιά ίχνη παρά τη μεγάλη περίοδο της κατοχής. Στο τέλος αυτής της πορείας, η ελληνική αρχιτεκτονική ξαναβρήκε το νόημα της κλασικότητας.
Θα είχαμε πολλά να πούμε για την ιδιαίτερη σημασία της βυζαντινής αρχιτεκτονικής η οποία, μαζί με τη ρωμαϊκή, επηρέασε σημαντικά την τουρκική όσο και την ελληνική νεοκλασική αρχιτεκτονική, που είχε πρωταγωνιστές τον Σταμάτη Κλεάνθη και τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου. Δεν είναι όμως η στιγμή για να ανοίξουμε αυτή τη συζήτηση.

Η αρχιτεκτονική που χαρακτηρίζει την Ελλάδα, εκφράζεται με την ολοκληρωμένη ισορροπία των δυνάμεων και των μορφών. Οι Έλληνες αρχιτέκτονες δεν ήταν, κατά βάση, πρωτοπόροι στην τεχνική. Άνθρωποι της λογικής, των μαθηματικών και της διαλεκτικής κατάφεραν βαθμιαία να προσεγγίσουν την τελειότητα, την πυθαγόρεια ευρυθμία. Ενδιαφέρθηκαν για την άψογη κατασκευή και την όσο το δυνατόν καλύτερη συναρμογή των πέτρινων στοιχείων της αρχιτεκτονικής τους, εναρμονίζοντας δομή και λειτουργία.

Με ένα κοινό ρυθμό που αναπτύσσονταν ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία του κτιρίου και τις σχέσεις τους, που υπόκεινταν σε συγκλίνουσες παραλλαγές, προέκυπταν ακριβή αριθμητικά δεδομένα που συχνά υπερέβαιναν για τους Έλληνες, τη σημασία της ανθρώπινης κλίμακας, δηλαδή τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον προορισμό ενός οργάνου και τις διαστάσεις του.

Έτσι όρισαν, για παράδειγμα, τη θεία κλίμακα του ύψους των σκαλοπατιών στην είσοδο των ναών τους, τους οποίους άλλωστε συνήθιζαν να βάφουν με έντονα χρώματα. Για να δώσουν αναλογίες στην αρχιτεκτονική τους χρησιμοποίησαν, ταυτόχρονα, τις γεωμετρικές χαράξεις και το μετρικό αριθμητικό σύστημα. Δεν αρκέστηκαν, ωστόσο, στο μαθηματικό προσδιορισμό της μορφής των κτιρίων τους αλλά έκαναν και οπτικές διορθώσεις για να εξισορροπήσουν τα παραμορφωτικά αποτελέσματα της προοπτικής.

Τον πέμπτο π.Χ. αιώνα, ο Ιππόδαμος ο Μιλήσιος δίδαξε και εφάρμοσε τις θεωρίες για την υγιεινή οργάνωση των πόλεων. Έτσι από τις απαρχές της Ελλάδας και μέσα από μία φυσική προβολή στο μέλλον, η μαγεία του μεσογειακού πολιτισμού, καθρέφτισμα της ελληνικής κλασικότητας -συνδετικός ιστός- συνέδεσε τον σχεδιασμό των πόλεων με την έννοια του ορθολογισμού, πριν από την ίδια την επινόηση της λέξης.

Δικαίως έχει υποστηριχτεί πως η αθηναϊκή αρχιτεκτονική δεν περιορίζεται στον Παρθενώνα. Πράγματι, όσον αφορά την αρχική ρυθμολογία της ελληνικής αρχιτεκτονικής η Ελλάδα πρόβαλε έξω από τα σύνορά της, στη Μεγάλη Ελλάδα, τη δύναμη της δωρικής δομής. Οι ναοί της Ποσειδωνίας, της Σιγήστου, του Μεγαπόντου, του Σελινούντα, μεταξύ άλλων, αντανακλούν τη μεγαλειώδη ομορφιά της, ενώ ο ναός της Ομόνοιας στον Ακράγαντα αναδεικνύει το όνομα του δημιουργού του, του μεγαλοφυούς αρχιτέκτονα Φαίακα. Η γένεση της κλασικής αρχιτεκτονικής και του ορθολογισμού ανάγεται σε εκείνη ακριβώς την εποχή του απόλυτου μεγαλείου.

Όταν μελετήσουμε την ιστορία της ελληνικής τέχνης καταλαβαίνουμε σε ποιο βαθμό έχει παραγνωριστεί η αρχιτεκτονική. Η μεγάλη συνεισφορά της στη διαμόρφωση του νεωτερικού πνεύματος αποσιωπάται. Βρίσκεται, ωστόσο, στη βάση ενός θεμελιώδους εργαλείου, της Χάρτας των Αθηνών, που διατήρησε στις αρχές της την ουσία της επικαιρότητας του. Το πνεύμα της νεωτερικότητας επέστρεφε στον τόπο του.

Δεν μπόρεσα δυστυχώς να παρευρεθώ στην ενθρόνισή του, το 1933 στην Αθήνα. Όντας ανεξάρτητος δημιουργός, ενοχλούσα ορισμένους κομμουνιστές και φασίστες αρχιτέκτονες της χώρας μου, τους οποίους δεν μπορούσα να ανεχτώ. Αλλά έζησα νοερά την ευρωπαϊκή αυτή συνάντηση της πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής και δεν σταμάτησα ποτέ να μεταδίδω την ανεκτίμητη αξία της για την πολεοδομία.

Σήμερα, πολλά σημαντικά έργα του ελληνικού φονξιοναλισμού ή έχουν εξαφανιστεί, θύματα ενός φτηνού εμπορικού πνεύματος, ή χρειάζονται άμεση αποκατάσταση. Τα κτίρια αυτά αποτελούν τεκμήρια ενός πρόσφατου ακόμη παρελθόντος και εθνική κληρονομιά της ελληνικής δημιουργικότητας.

Όντας ο πρώτος που ανακάλυψε -αν δεν απατώμαι- τον ελληνικό ορθολογισμό, έχω κάθε λόγο να μιλάω για αυτό το θέμα. Στα βιβλία μου, τις πραγματείες μου και σε πολλά δοκίμιά μου δημοσίευσα τα έργα σημαντικών αρχιτεκτόνων της χώρας σας, όπως του Περικλή Γεωργακόπουλου και του Ιωάννη Δεσποτόπουλου και ακόμη πιο πρόσφατα. το 1986, τα έργα σύγχρονων Ελλήνων αρχιτεκτόνων.

Αλλά η εικόνα δεν θα ήταν πλήρης εάν παρέλειπα να μνημονεύσω, ανάμεσα στους μεγάλους δημιουργούς του κόσμου, τον Έλληνα Γιώργο Κανδύλη που έδρασε στην Ευρώπη και την Αφρική, υπηρετώντας πιστά τη νέα αρχιτεκτονική.
Θα προσέθετα επίσης, το όνομα του αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη, ενός εξαιρετικού δημιουργού που σχεδίασε το σχολείο στα Πευκάκια.

Ωστόσο, ο χρόνος δεν επαρκεί για να αναφερθούμε αναλυτικά στον καθένα από αυτούς. Θα περιοριστούμε, λοιπόν, στους δύο αρχιτέκτονες που κατά τη γνώμη μου συνοψίζουν με το έργο τους το σύνολο της ελληνικής πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής:
τον Στάμο Παπαδάκη και τον Πάτροκλο Καραντινό. Εκτός από το θαυμασμό, διατήρησα μακρόχρονη φιλία με τον πρώτο και εγκάρδια αλληλογραφία με τον δεύτερο. Στις συνθέσεις τους αναγνώρισα την απλότητα και την απογύμνωση εκείνη που είναι σε θέση να απελευθερώσουν το εξαιρετικό μεγαλείο της πρωτοπορίας.
Σε αυτούς ανακάλυψα την κατασκευαστική ποίηση, εκείνη τη σύγχρονη έκφραση που αντλεί την ουσία της από το ελληνικό λίκνο της απόλυτης ποίησης. Οι αντιστοιχίες που ενυπάρχουν στην αρχιτεκτονική αυτή μας επιτρέπουν να μιλάμε για ομοιότητες.

Η οραματική αρχιτεκτονική του Στάμου Παπαδάκη είναι το προϊόν μιας ενόρασης, μιας αποκάλυψης, μιας θεοφάνειας, καρπός πάθους και μαγείας.

Παρατηρώντας τα πιο πρόσφατα έργα, η προσοχή μας προσελκύεται από αρχιτεκτονικές προτάσεις διαφόρων ειδών σαν εκείνες των νεότερων δημιουργών που παρουσιάστηκαν στην 1η Biennale της Αθήνας το 1995. Διακρίνουμε στις προσπάθειές τους -που μερικές φορές είναι όντως εξαιρετικά επιτυχημένες, την ισχυρή θέληση να συνεχίσουν την πορεία τους προς την ορθή κατεύθυνση.

Έχουμε κάθε λόγο να ελπίζουμε και πιστεύουμε ότι μία τάση ανανέωσης του ελληνικού ορθολογισμού διαφαίνεται στον ορίζοντα. Τα έργα αυτών των αρχιτεκτόνων του μέλλοντος είναι πράγματι αξιόλογα και θα πρέπει να τους ενθαρρύνουμε' να διατηρήσουμε αυτή την έκρηξη καθαρότητας και επιμονής.

Στα έργα αυτά, όπου η ισορροπία των όγκων υπερέχει κάποιων περιττών λεπτομερειών -που αντιπροσωπεύουν τον κομφορμισμό μιας κακώς αφομοιωμένης νεωτερικότητας, η δροσερή πρόθεση ενεργοποιεί μια μορφή πλαστικής ομορφιάς που έχει εκπληκτική φωτεινότητα αναλογιών. Επανασυνδέεται έτσι το υλικό στοιχείο του έργου και η πνευματικότητα της καινοτομίας του.

Ο Στάμος Παπαδάκης ήταν ένας έξοχος, αλλά άτυχος αρχιτέκτονας. Αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου δεν βρήκε τελικά την αναγνώριση την οποία περίμενε. Διαθέτοντας μια ευρύτατη εμπειρία μελετών και σημαντικών κατασκευών, από το πανεπιστήμιο ως το περίπτερο εκθέσεων, από το μνημειακό φάρο ως τον πύργο αεροδρομίου, από την έπαυλη ως την πολυκατοικία, προσέγγισε τον ορθολογισμό μελετώντας πολύ διαφορετικές τυπολογίες κτιρίων.

Η πολυκατοικία, που έκτισε στην Αθήνα το 1933, αποτελεί σημαδιακό γεγονός χάρη στην αισθητική και κατασκευαστική της σύνθεση, ενώ την ίδια χρονιά έκτισε στην παραλία της Γλυφάδας μιαν έπαυλη, πραγματικό αριστούργημα αναλογιών και τελειότητας.

Πώς είναι δυνατόν να έχει αγνοηθεί για τόσο καιρό η καθαρότητα, η εξαιρετική λιτότητα των σχολείων (όπως εκείνο του Αμαρούσιου) και των ορθολογικών επαύλεων του Πάτροκλου Καραντινού; Το σχολικό συγκρότημα της οδού Καλλισπέρη στην Αθήνα, στους πρόποδες του Παρθενώνα, δεν έχει μόνο διαύγεια, αλλά και σπάνια κρυστάλλινη ομορφιά που απλώνεται στη γη σαν καλοδουλεμένο διάφανο κόσμημα.

Οι δημιουργικές σχέσεις μου με το Στάμο Παπαδάκη και τον Πάτροκλο Καραντινό μου θυμίζουν επίσης τη γνωριμία μου -μέσα από τα έργα τους- με τον ενθουσιασμό των Ελλήνων και τη συνεργασία μου το 1931, '32, και '33 με τα Τεχνικά Χρονικά του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας και με τα περιοδικά Έργα και 200ς αιώνας.

Χάρη στις σχέσεις μου αυτές, μπορώ να εκτιμήσω τις προσπάθειες της αρχιτέκτονος Αγγέλας Πεζανού και του καθηγητή Pierre νοn Meiss, για τη σωτηρία κτιρίων του ορθολογισμού, όπως το εξαίρετο εργοστάσιο του Fix, του πρωτοπόρου Τάκη Ζενέτου. Το ίδιο θέλω να τονίσω τις γόνιμες αναζητήσεις μου μαζί με τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Παπαδανιήλ και τη λαμπρή μαθήτριά μου Φλωρεντία Κοντογιάννη, της οποίας διηύθυνα το διδακτορικό πάνω στον ελληνικό ορθολογισμό. Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

Πόσο γλυκές αναμνήσεις με συνδέουν με την υπέροχη χώρα σας!
Γι' αυτό προσκαλώ τους Έλληνες συναδέλφους μου, που η σημερινή γενιά τους υπόσχεται πολλά, να δημιουργήσουν μια νέα ελληνική αρχιτεκτονική, που να ταιριάζει στο πνεύμα της εποχής μας, να τιμά το έθνος και να στέκεται στο ίδιο ύψος με το μεγαλείο των προκατόχων τους. Μια χώρα σαν την δική σας, που συνέλαβε τόσα αριστουργήματα, έχει το δικαίωμα και το καθήκον να δώσει καινούρια ζωή στην ακτινοβολία που χρειάζεται η καινοτομία και να προσθέσει ένα καινούργιο κεφάλαιο στην πρωτοπορία: χρειάζεται νέους ανθρώπους με δημιουργική διαίσθηση και νεωτερικότητα, νέους ανθρώπους που θα σεβαστούν και θα διασώσουν την όψη των πόλεων και των τοπίων. Αυτή θα είναι, βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, η καλύτερη των επενδύσεων.

Και τώρα, για να ολοκληρώσω τη σύντομη αυτή έκφραση του θαυμασμού μου για την Ελλάδα, μια παρατήρηση που αφορά στην εξαίσια ομορφιά των έργων που δημιούργησε. Καθώς ετοιμάζομαι να τα θαυμάσω και να πλουτίσω τις εντυπώσεις μου, ακούω μια φωνή να μου λέει επιτακτικά: Σωπάστε! Η αιώνια Ελλάδα ετοιμάζεται να σας μιλήσει.

Alberto Sartoris
Ιούλιος 1996