Υπερβόρειες Διαθλάσεις της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής

Για τις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά η αρχιτεκτονική λειτούργησε ιστορικά ως όχημα χειραφέτησης. Τον 19ο αιώνα η αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας οδηγεί στην επικράτηση ενός νεοκλασικού ελεμενταρισμού μέσω της απλότητας του δωρικού. Στον 20ό αιώνα η υιοθέτηση του μοντέρνου ταυτίζεται με την επιδίωξη του εθνικού αυτοπροσδιορισμού και της ανεξαρτησίας (Φινλανδία) , ή με μια ευρύτερη σοσιαλδημοκρατική αντίληψη ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους (Δανία, Νορβηγία, Σουηδία). Στις υπερβόρειες χώρες βρίσκει την καλύτερη δυνατή πραγμάτωσή της η έννοια της κοινωνικής ευθύνης μέσω της αρχιτεκτονικής.
Βέβαια, στα ευρύτερα αποκαλούμενα σκανδιναβικά κράτη, ως και τη δεκαετία του 1920 επιβιώνει το κλίμα ενός αχρονικού κλασικισμού (Gunnar Asplund), στο πλαίσιο του εθνικο-ρομαντικού κλίματος που έλκει την καταγωγή του από τον προηγούμενο αιώνα και που αποτυπώνεται και στις άλλες τέχνες, από τη λογοτεχνία ως τη μουσική. Στη δεκαετία του 1930 τα πράγματα αλλάζουν. Από ουραγός η Σκανδιναβία μετατρέπεται σε ένα εξαιρετικά προωθημένο εργαστήρι του «λυρικού μοντερνισμού», με διεθνή απήχηση. Αναπτύσσεται μια διακριτή κατηγορία του υπερβόρειου μοντέρνου κινήματος, αφενός ως πρωτότυπη εκδοχή της οργανικής αρχιτεκτονικής (Alvar Aalto), αφετέρου ως παραλλαγή του κονστρουκτιβισμού που κρατά τις αποστάσεις από τη συνεχώς αυξανόμενη επιρροή του σκανδιναβικού εμπειρισμού.
Στη δεκαετία του 1940, όταν η υπόλοιπη Ευρώπη χάνεται στη δίνη της καταστροφής, προσδιορίζονται στη Σκανδιναβία τα χαρακτηριστικά της βόρειας εκδοχής του σύγχρονου σχεδίου, που θα αποτελέσει πολύτιμο σημείο αναφοράς όχι μόνο για την ευρωπαϊκή ανοικοδόμηση αλλά και για τη μεταπολεμική διεθνή αρχιτεκτονική στο σύνολό της. Συστατικά στοιχεία του είναι ο τόπος, το φως, ο αέρας, το νερό και τα φυσικά υλικά. Ενώ η ταλάντωση μεταξύ αυτόχθονου και διεθνούς παραμένει αμείωτη, παρατηρείται η επιστροφή σε ένα «νέο τοπικισμό», όπως μεταπολεμικά τον προσδιόρισε ο Giedion: δεν πρόκειται όμως εδώ για «συναισθηματικό επαρχιωτισμό» αλλά για μια νατουραλιστική απλοποίηση, ή αλλιώς για την ερμηνεία με όρους ενός «ποιητικού φονξιοναλισμού» της έντεχνης παράδοσης του 20ού αιώνα (ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει εδώ στην επιρροή του γερμανού εξπρεσιονιστή Hans Scharoun).
Ο παραδοσιακός ρομαντισμός και εμπειρισμός συμβιώνουν με τη διαμόρφωση ενός βιώσιμου ανθρώπινου περιβάλλοντος και με τις ψυχολογικές και περιβαλλοντικές αξίες της αρχιτεκτονικής, καταφεύγοντας στα τοπικά υλικά (κυρίως το ξύλο), στην κατασκευαστική –χειροποίητη– ευαισθησία και στην υιοθέτηση μιας δομικά εκφραστικής γραμμής. Αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο η πρωτότυπη κατασκευή αλλά και η επεξεργασία του φυσικού ή του ήδη χτισμένου. Η αρχιτεκτονική δεν υπάρχει χωρίς το περιβάλλον, η φύση δεν υπάρχει χωρίς τη μνήμη της ανθρώπινης παρέμβασης.
Με αυτές τις προϋποθέσεις αναπτύσσεται η αρχιτεκτονική των Βόρειων χωρών μέσα και έξω από τα εθνικά σύνορα. Πρωταγωνιστές της πρώτης και της δεύτερης γενιάς του μοντέρνου κινήματος όπως οι Sigur Lewerentz, Eero Saarinen, Reima Pietilä, Arne Jacobsen, Jørn Utzon, Sverre Fehn εξέπεμψαν μεταπολεμικά ένα απολύτως διακριτό σήμα στο διεθνές πανόραμα και διατύπωσαν έναν έξοχα δημιουργικό σχεδιαστικό λόγο, σε μια περίοδο κρίσης του «διεθνούς στιλ» και ριζοσπαστικών αλλαγών στον παγκόσμιο αρχιτεκτονικό προβληματισμό.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, στις όλο και πιο ευημερούσες Βόρειες χώρες και παρά το διαρκώς επαπειλούμενο τέλος του σοσιαλδημοκρατικού μοντέλου, η αρχιτεκτονική είναι μια συνεχώς διευρυνόμενη κοινωνική κατάκτηση. Ένα παράδειγμα: η «οικονομική κατοικία» δεν θεωρείται γενικώς κάτι που προορίζεται αποκλειστικά για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, κατά κανόνα λιγότερο ευνοημένες. Στην ακμή της αρχιτεκτονικής δεν συμβάλλει μόνο η ποιότητα της κοινωνίας των πολιτών και η συλλογική αποδοχή κοινών κανόνων διαχείρισης του χώρου, αλλά και «εσωτερικοί» παράγοντες: η εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων είναι από τις καλύτερες στον κόσμο, οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί είναι ένα συχνότατο φαινόμενο καταρχάς για τα δημόσια έργα, τα περιοδικά αρχιτεκτονικής διατηρούν άριστο επίπεδο, τα μουσεία αρχιτεκτονικής αποτελούν τρέχουσα πραγματικότητα για όλες τις χώρες της περιοχής.
Η μοντέρνα σκανδιναβική παράδοση έδειξε την ωριμότητα και τις αντοχές της στη δεκαετία του 1980, με την περιορισμένη αποδοχή του μεταμοντερνισμού στην τοπική αρχιτεκτονική κοινότητα. Φάνηκε άλλωστε να αποφεύγει γενικότερα το κυνήγι της όποιας «πρωτοπορίας» που υποτίθεται ότι εξασφαλίζει τη διεθνή επιτυχία. Με την έννοια αυτή δεν θα συναντήσει κανείς στις χώρες του Βορρά εκδοχές όχι μόνο της αποδόμησης αλλά και της αρχιτεκτονικής υψηλής τεχνολογίας. Η «μεγάλη διάρκεια» του φυσικού τοπίου δείχνει μάλλον να αποτελεί τον ιδανικό καμβά για ανάλαφρες και πεπερασμένης διάρκειας αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις που πειραματίζονται με τη φόρμα χωρίς να γίνονται φορμαλιστικές, που αναμετρώνται με το περιβάλλον προσπαθώντας να αποτελέσουν προέκταση και ερμηνεία του, που επιμένουν στην ανίχνευση της τοπικιστικής διαλέκτου όχι ως σκηνογραφικού μανιερισμού αλλά ως οχήματος χειραφέτησης και ταυτοπροσωπίας, που επιδίδονται στην καλλιέργεια της μικρής κλίμακας ανεξάρτητα από τη διάσταση των έργων.
Το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής, σε συνεργασία με τα Μορφωτικά Ινστιτούτα και τις Πρεσβείες στην Αθήνα της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, αποκαλύπτει αυτόν τον μοναδικό Κόσμο της αρχιτεκτονικής που έχει οικοδομήσει τον δικό του μύθο στις συνειδήσεις των αρχιτεκτόνων, εδώ και σχεδόν έναν αιώνα. Οι οκτώ διαλέξεις διάσημων αρχιτεκτόνων από τις τέσσερις χώρες και οι τρεις εκθέσεις, που φιλοξενούνται στο αμφιθέατρο και στις αίθουσες του Μουσείου Μπενάκη οδού Πειραιώς την περίοδο 2009-2010, αποτελούν μοναδική ευκαιρία ανταλλαγής με μια αρχιτεκτονική πραγματικότητα με την οποία, παρά τα φαινόμενα, ο τόπος μας έχει κοινά σημεία ενδιαφέροντος και επαφής.

Οι εκδηλώσεις οργανώνονται από το Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής και από τα Ινστιτούτα και τις Πρεσβείες στην Αθήνα της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας.